Bakalaureat. Zestawienie podejścia do angelologii w augustynizmie i tomizmie

Aniołowie to istoty spotykane w wierzeniach bardzo wielu religii. Występują pod wieloma wyobrażeniami i pełnią najróżniejsze funkcje. Tak samo istotne są one w tradycji judeochrześcijańskiej. Niezwykle często wspominane są w Biblii, zwłaszcza zaś w Starym Testamencie. Biblia wspomina między innymi, że aniołowie zostali stworzeni wcześniej niż człowiek i są istotami nadrzędnymi względem niego, żyją w stanie podobnym do celibatu, nie należy ich wielbić, służą Jezusowi i ludziom, a także, że spośród ich ogromnej liczby, część sprzeciwiła się Bogu i upadła. Mimo to, Biblia nie wyjaśnia tego, jaka w rzeczywistości jest ich natura, przez co stały się one przedmiotem dociekań i rozważań Ojców Kościoła. Nieprzeceniony jest wkład do angelologii jednych z najwybitniejszych filozofów chrześcijańskich - św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. W pracy niniejszej przedstawię i poruszę najistotniejsze aspekty natury tych duchowych istot, w oparciu o filozofię augustynizmu i tomizmu właśnie. Nie jest to jednak rzeczą oczywistą, gdyż Augustyn nie poświęcił aniołom żadnej osobnej pracy, a wiedzę na temat jego poglądu w tej dziedzinie możemy czerpać ze wzmianek w najróżniejszych traktatach jego autorstwa.

W przeciwieństwie do św. Augustyna, św. Tomasz z Akwinu poświęcił angelologii bardzo wiele uwagi, czym zaskarbił sobie pośmiertny, nieoficjalny tytuł honorowy doctor angelicus. To właśnie dzięki temu filozofowi angelologia zyskała rangę nauki. Podejście Tomasza z Akwinu do tematu aniołów było niezmiernie drobiazgowe, charakteryzowało się użyciem wielu rozmaitych kontekstów i wszechstronnością myślenia w tej dziedzinie. Dla św. Tomasza angelologia nie stanowiła dodatku, czy tematu mniej istotnego. Była niezwykle istotnym elementem filozofii tomizmu. Filozof ten poszukiwał wiedzy w najróżniejszych źródłach, tj. w filozofii starogreckiej, nauczaniu Ojców Kościoła, czy nawet myśli arabskiej.

Podstawy natury aniołów wg. św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu

Św. Augustyn uważał, iż anioł to nie natura, a funkcja. Zatem aniołowie są duchami, które wykonują określone polecenia Boże. Augustyn napisał: Aniołowie są duchami, a jako duchy nie są samo przez się aniołami, dopiero kiedy są posyłani stają się aniołami. Bowiem słowo "anioł" oznacza funkcje a nie naturę. Pytasz, jak nazywa się ta natura? - Duch. Pytasz o funkcje? - Anioł. Przez to czym jest, jest duchem, a przez to, co wypełnia, jest aniołem. Oznacza to, że aniołowie są bezcielesnymi istotami, żyjącymi poza naszym wymiarem, ale wykorzystywanymi przez Boga do ingerowania w rzeczywistość doczesną. Można na tej podstawie wnioskować, że jedynie dobre duchy, posłuszne Stwórcy, mogą być określone mianem aniołów. Mimo to, w stosunku do demonów stosujemy określenie upadłe anioły. Nie jest to jednak określenie błędne i nie sugeruje ono, że zostali oni wysłani na Ziemię w celu pełnienia określonej funkcji według zamysłu Bożego. Nie są oni przez Boga przysłani, ale Bóg zezwala im na wystawianie ludzi na próbę. Ponadto, sam Chrystus określił złe duchy mianem aniołów w Ewangelii św. Mateusza, mówiąc: Idźcie precz ode Mnie, przeklęci, w ogień wieczny, przygotowany diabłu i jego aniołom. (Mt. 25,41)

Podobnie św. Tomasz z Akwinu sądził, iż aniołowie są bytami niematerialnymi. W efekcie długotrwałej polemiki z żydowskim filozofem Awicebronem, doszedł do wniosku, że składają się oni z formy, tj. ich duszy, a także z samego aktu istnienia, który ostanowi o tym, że w ogóle istnieją, gdyż ich istnienie nie jest nijak wyrażone w sposób materialny, jak to jest w otaczającym człowieka świecie. Zważywszy na ten fakt, iż aniołowie są bytami koniecznymi, tj. nie posiadają w sobie materii, są niezniszczalne i niezmienne, co czyni je wyżej postawionymi od człowieka, który z wielu przyczyn może ulec uszkodzeniu, a nawet fizycznemu zniszczeniu. Skoro zatem anioł złożony jest z formy, a formie istnienie przysługuje z konieczności, nie można anioła zniszczyć inaczej, niż poprzez oddzielenie jego formy od aktu istnienia. Nie można jednak oddzielić formy od aktu istnienia. Próbę taką można by porównać do próby odebrania kołu okrągłości. Przestaje ono być wtedy kołem, zatem próba taka jest pozbawiona sensu. Zatem, jak uważa św. Tomasz z Akwinu, istnienie anioła jest całkowicie zależne od Boga i tylko On, jako przyczyna, może anioła tegoż istnienia pozbawić.

Kwestia istnienia i powstania aniołów

Według św. Augustyna istnienie aniołów zostało człowiekowi oznajmione za pośrednictwem Bożego objawienia, gdyż o tychże istotach Pismo Święte wspomina wielokrotnie. Twierdzi on, że informacja o akcie stworzenia tych bytów jest pośrednio zawarta w Księdze Rodzaju, a konkretnie we wzmiance o tym, że na początku Bóg stworzył niebo i ziemię (Rdz,l). Interpretuje on ziemię jako widzialny i materialny świat, a niebo jako świat pełen istot wyższych, lepszych i doskonalszych od człowieka, obdarzonych inteligencją, zdolnością poznawania Boga, wolną wolą, zdolnych do wchodzenia wraz z Bogiem w głęboką miłość i zażyłość. Zbiór tych istot, św. Augustyn nazywa miastem Bożym, w którym Bóg jest źródłem wszelkiego szczęścia i istnienia. Wobec tego, aniołowie, jako istoty obdarzone wolną wolą, podobnie jak człowiek, mają prawo i możliwość trwać przy Bogu, wybierając tym samym wieczną szczęśliwość, bądź też odejść od niego, wzgardzić jego przykazaniami i żyć w oddaleniu od niego. Augustyn przyjmował założenie, iż na początku wszyscy aniołowie byli stworzeni przez Boga jako istoty dobre, lecz część z nich, korzystając z wolnej woli zbuntowała się przeciw Niemu stając się upadłymi aniołami. Tak też na nauczaniu i filozofii św. Augustyna oparł się Sobór Laterański IV, przyjmując, że: Diabeł bowiem i inne złe duchy zostały stworzone przez Boga jako dobre z natury, ale same uczyniły się złymi.

Wyższość aniołów nad człowiekiem

W opinii św. Augustyna, aniołowie są bezsprzecznie wyżsi od człowieka w hierarchii stworzenia, zwłaszcza zaś pod względem inteligencji i poznania, co przejawia się zwłaszcza w innym, mniej doskonałym sposobie wykorzystywania tych darów przez człowieka. Myśl tę wyraża pisząc: Ludzkie poznanie przebiega stopniowo, za pomocą zmysłów, następnie posługując się myśleniem pojęciowym, osądzamy i wnioskujemy. W ten sposób zdobywamy poznanie, ale nie jest ono pozbawione niebezpieczeństw, pomyłek i błędów. Chociaż nasze poznanie jest ograniczone, ale jak naucza św. Paweł z dzieci stworzonych człowiek jest zdolny choć częściowo poznawać swego Stwórcę. Ponieważ ostatecznym celem egzystencji człowieka jest osiągnięcie poznania Boga, nie może się on równać z aniołami, które stale doświadczają Jego obecności i wciąż przebywają wraz z Nim. Nie rozwijają się oni zatem w tym względzie, gdyż już osiągnęli doskonałe poznanie Boga. Ponadto, w poznaniu rzeczy, tj. stworzenia, również są doskonalsze, gdyż w przeciwieństwie do ludzi, którzy poznają stworzenie przez skutki, aniołowie poznają je przez jego przyczynę - Stwórcę. W związku z tym, pod względem inteligencji, a także poznania stworzenia i Boga, znacznie przewyższają człowieka.

Zupełnie inaczej do tematu podchodzi św. Tomasz z Akwinu, który za kryterium rozróżnienia przyjmuje najgłębsze różnice natury człowieka i anioła. Podzielił on byty na możliwe, tj. posiadające możność materialną oraz konieczne, czyli takie, które tejże możności nie posiadają. Człowieka określił bytem możliwym, zaś aniołów, wraz z Bogiem, bytami koniecznymi. Zaznaczył jednakże, iż aniołowie, choć są bytami koniecznymi, posiadają przyczynę konieczną z zewnątrz, gdyż musiało zajść nadanie im cech konieczności. Bóg rzecz jasna, jako źródło i przyczyna wszechrzeczy, nie musi takiej przyczyny posiadać.

Organizacja społeczna aniołów

Św. Augustyn powstrzymuje się od jednoznacznego rozwiązania kwestii organizacji społecznej aniołów, powołując się na naszą ograniczoną wiedzę w tym zakresie. W związku z tym, nigdy nie wypowiedział się na temat liczby aniołów. Wierzył jednak mocno, że aniołowie różnią się między sobą tworząc tzw. chóry anielskie, m. in. Trony, Panowania, Księstwa i Moce. Interesujące są natomiast poglądy św. Augustyna odnośnie sposobu porozumiewania się aniołów. Twierdzi on bowiem, że stosują oni coś, co określił mową. Owa mowa, ma być sposobem porozumiewania się, niewymagającym jakiegokolwiek fizycznego, zewnętrznego środka, z czym człowiek spotyka się w swym życiu codziennym, stosując język, korespondencję pisemną, a nawet stosując najróżniejsze wynalazki techniczne opierające się na telekomunikacji. Komunikacja aniołów ma polegać na wzajemnym otwarciu się na siebie i zwróceniu się do siebie, przez co aniołowie mogą uczestniczyć w życiu swoich towarzyszy, co pozwala na ubogacenie duchów niższych.

O ile św. Tomasz z Akwinu oszczędnie podchodzi do tematu organizacji społecznej aniołów, znacznie chętniej niż św. Augustyn wypowiada się na temat ich liczby. Jak zawsze w jego przypadku, do finalnego wniosku dochodzi w wyjątkowo błyskotliwy sposób. Ażeby bowiem zachować naturalny porządek rzeczy, to co bardziej doskonałe, musi stać ponad tym, co mniej doskonałe. Jeżeli zatem człowiek jest najdoskonalszym stworzeniem materialnym, a aniołowie są bardziej doskonali od człowieka, aniołów musi być znacznie więcej niż wszelkich bytów materialnych. Ponadto stwierdza, że skoro zamierzona doskonałość świata opiera się na doskonałości istnienia, a za rzecz doskonalszą uznajemy rzecz bardziej zbliżoną do swojej przyczyny, to aniołów musi być więcej niż ludzi, gdyż świat może być doskonały tylko wtedy, kiedy liczba bytów bardziej doskonałych przewyższa liczbę bytów mniej doskonałych.

Upadek części aniołów

Intuicyjnie dla wielu ludzi staje się niezrozumiałe, że byty obdarzone tak wysoką inteligencją, umiejętnością jej praktycznego zastosowania, tak zaawansowanym poznaniem Boga, powiązane z nim głęboką miłością, zdecydowały się wypowiedzieć mu posłuszeństwo i prowadzić egzystencję w oderwaniu od niego. Św. Augustyn uważa, że każda miłość musi być poddana próbie, zatem Bóg, wtajemniczając aniołów w swój plan stworzenia człowieka, jako istoty fizycznej i cielesnej, a potem przyjęcia jego natury, poddał ich miłość swego rodzaju testowi. Wtedy część aniołów, niechętna do służby stworzeniu, zbuntowała się, porzucając Bożą miłość, skazując się tym samym na wieczną karę piekła.

Choć św. Augustyn nie poświęcił aniołom żadnej osobnej pracy, wypowiedział się na ich temat tak obszernie, że można jego poglądy złożyć w spójną całość. Reasumując, uznawał on aniołów za istoty duchowe, niematerialne, wyższe od człowieka, obdarzone wolną wolą, pozwalającą im na podejmowanie ostatecznych decyzji, a także uznał je za istoty różniące się od siebie i wewnętrznie zorganizowane. Uważał także, iż upadek części aniołów był efektem niepomyślnej dla nich próby miłości wobec Boga, okazały się bowiem niechętne do służby jego stworzeniu. Zdecydowanie wkład św. Augustyna do angelologii jest nieprzeceniony i współczesna teologia zawdzięcza temu wybitnemu Ojcowi Kościoła wiele wspaniałych myśli.

Zaś św. Tomasz z Akwinu, wybitny myśliciel średniowiecza, podchodzi do angelologii w sposób zupełnie nowatorski i stosując najrozmaitsze drogi myślowe odpowiada na pytania, które dotychczas nie znalazły jeszcze odpowiedzi. Niewątpliwie był to jeden z najlepszych angelologów w dziejach teologii i filozofii.