Bakalaureat. Ikonografia i motyw Dobrego Pasterza w sztuce chrześcijańskiej

[Nicefor]

Ikonografia i motyw Dobrego Pasterza w sztuce chrześcijańskiej - od katakumb do Rotrii
Autor: Nicefor Nicejski
Promotor: brak
Wydział Teologii Uniwersytetu Rotryjskiego


Anno Domini MMXXV

Rozdział I. Dobry Pasterz w Piśmie Świętym i teologii pierwszych wieków

Motyw Dobrego Pasterza ma swoje korzenie głęboko osadzone w Piśmie Świętym, zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu. W Starym Przymierzu to właśnie Bóg jest pierwszym i najdoskonalszym Pasterzem swojego ludu. Najbardziej poruszającym tego przykładem jest Psalm 23, będący osobistym wyznaniem wiary: „Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego”. To Jahwe prowadzi, chroni, karmi i pociesza, dając schronienie w obliczu niebezpieczeństwa. Prorocy rozwijają ten obraz, nadając mu także wymiar mesjański i krytyczny. W szczególności Ezechiel w rozdziale 34 kieruje surowe słowa przeciwko „pasterzom Izraela”, czyli niegodziwym przywódcom ludu, którzy dbają tylko o siebie. Bóg zapowiada, że sam odszuka swoich owiec i ustanowi nad nimi „jednego pasterza”, sługę Dawida, który będzie je paść (Ez 34, 23). W Nowym Testamencie to właśnie Jezus z Nazaretu wypełnia tę zapowiedź, wprost nazywając siebie „Dobrym Pasterzem” w Ewangelii Jana (10, 11). To radykalne samookreślenie stanowi sedno Jego misji: „Dobry pasterz życie swoje oddaje za owce”. Kontrastuje On siebie z „najemnikiem”, który ucieka na widok wilka, nie dbając o owce. Innym kluczowym tekstem jest przypowieść z Ewangelii Łukasza (15, 3-7) o pasterzu, który zostawia dziewięćdziesiąt dziewięć owiec na pustkowiu, by odnaleźć jedną zagubioną, i raduje się jej powrotem. Te obrazy ukazują nie tyle władzę, co bezinteresowną miłość, odpowiedzialność i poświęcenie Pasterza dla swoich owiec.

Z tych biblijnych fundamentów wyłania się bogata warstwa teologiczna. Tytuł „Dobry Pasterz” staje się jednym z najważniejszych chrystologicznych określeń, podkreślających naturę i posłannictwo Jezusa Chrystusa. Przede wszystkim, jest On Pasterzem w sensie zbawcy i przewodnika, który nie tylko zna swoje owce „po imieniu”, ale także „wiedzie je na zielone pastwiska” zbawienia. Kluczowym elementem jest Jego ofiara – dobry pasterz dobrowolnie oddaje życie za owce, co jest czytelnym nawiązaniem do misterium paschalnego i odkupieńczej śmierci na krzyżu. Jego autorytet nie wynika z przymusu, ale z wzajemnej relacji i rozpoznania: „owce słuchają jego głosu”. To wprowadza relacyjny i osobisty wymiar wiary, przeciwstawiający się bezdusznej instytucjonalności. Wreszcie, motyw ten niesie ze sobą obietnicę jedności i powszechności – Je mówi także o „innych owcach, które nie są z tej owczarni”, zapowiadając, że i one staną się jedno pod Jego przewodnictwem (J 10, 16). Dobry Pasterz jest więc ikoną Bożej miłości, sprawiedliwości i troski o każdego człowieka.

Ta głęboka symbolika została natychmiast podjęta i rozwinięta przez wczesny Kościół. Ojcowie Kościoła, tacy jak św. Augustyn czy Klemens Aleksandryjski, widzieli w Chrystusie-Dobrym Pasterzu doskonałe wypełnienie starotestamentowych proroctw i archetyp prawdziwego przewodnictwa duchowego. Św. Augustyn w swoich komentarzach do Psalmu 22 czy Ewangelii według Św. Jana często podkreślał pokorę i miłosierdzie Pasterza, który schyla się, by wziąć na swe ramiona grzeszną, zagubioną ludzkość. Dla Klemensa Aleksandryjskiego Chrystus-Pasterz jest także Pedagogiem – wychowawcą prowadzącym ludzkość do dojrzałości w wierze. Ta recepcja nie ograniczała się tylko do sfery literackiej; bardzo szybko przeniknęła do liturgii, zwłaszcza pogrzebowej, gdzie symbolizowała nadzieję na zbawienie i opiekę Bożą w drodze do życia wiecznego. Modlitwy i hymny nawiązywały do tej figury, utrwalając ją w świadomości pierwszej wspólnoty chrześcijan i przygotowując grunt pod jej artystyczne wyrazy, które rozwinęły się pełnią w katakumbach. Teologiczna refleksja Ojców utrwaliła więc obraz Dobrego Pasterza nie jako sentymentalną alegorię, ale jako fundamentalną prawdę o Bogu, który jest bliski i który zbawia.

Rozdział II. Wizerunek Dobrego Pasterza w sztuce chrześcijańskiej na przestrzeni wieków

Wizerunek Dobrego Pasterza, wywodzący się wprost z antycznej symboliki (np. Hermesa Krioforosa), już w sztuce wczesnochrześcijańskiej, choćby na słynnym fresku z III wieku w Katakumbach Pryscylli w Rzymie, stał się czytelnym, dyskretnym znakiem rozpoznawczym wyznawców Chrystusa. Przedstawiano go wówczas najczęściej jako młodego, bezbrodego mężczyznę niosącego na ramionach owcę – był to więc obraz nadziei, zbawienia i opatrzności Bożej. Wraz z erykowaniem chrześcijaństwa i rozwojem teologii, nastąpiła ewolucja tego motywu. W okresie bizantyjskim i średniowieczu pierwotny, bliski antykowi wizerunek młodzieńca ustąpił miejsca hieratycznym, majestatycznym przedstawieniom Chrystusa-Pantokratora (Wszechwładcy) lub Sędziego. Motyw Dobrego Pasterza nie zniknął całkowicie, ale stał się mniej prominentny, znajdując miejsce głównie w sztuce drobnej, iluminacjach manuskryptów czy dewocjonaliach. Ponowne odkrycie jego ludzkiego i dynamicznego wymiaru przyniosły dopiero renesans i barok, gdzie artyści tacy jak Bernini w rzeźbie ukazywali Chrystusa w ruchu, a motyw ten na dobre zadomowił się także w literaturze i muzyce sakralnej. Innym przykładem ukazania Jezusa Chrystusa jako dobrego pasterza może być barokowy obraz Bartolomé Estebana Murilla. Jednak nie on jeden stworzył tak przedstawionego Chrystusa. Ta ewolucja pokazuje wyraźne przejście od prostego, uniwersalnego symbolu do złożonej, teologicznie nasyconej figury, której znaczenie wciąż jednak pozostawało czytelne.

Dobry Pasterz, Katakumby Świętego Kaliksta

Fresk przedstawiający Chrystusa Dobrego Pasterza z III wieku, Katakumby Pryscylli w Rzymie

Mozaika Mojżesza, San Vitale, Rawenna

Mauzoleum Galii Placydii, Rawenna, 450 r.

Dobry Pasterz, Muzea Watykańskie

Dobry Pasterz (hiszp. El Buen Pastor) Autor: Bartolomé Esteban Murillo

Popiersie Zbawiciela, rzeźba autorstwa Giovanniego Lorenzo Berniniego

Obraz Jezusa jako Dobrego Pasterza, Bawaria, 1750 r.

"Pan jest moim Dobrym Pasterzem", obraz z 1923 roku

Rozdział III. Motyw Dobrego Pasterza w nauczaniu i praktyce Państwa Kościelnego Rotria

W Rotrii motyw Dobrego Pasterza wyszedł daleko poza ramy czystej ikonografii, stając się żywym elementem języka władzy, autorytetu i pojedania. Patriarchowie Rotrii, począwszy od jej początków, świadomie odwoływali się do tej figury, przedstawiając swoją posługę nie w kategoriach władzy, ale pastoralnej troski i odpowiedzialności za „owczarnię” wiernych. Termin ten szczególnie dobitnie wybrzmiewał w kluczowych dla życia Kościoła momentach kryzysu i schizm. Podczas pojednań indywidualnych, gdy powracał do wspólnoty schizmatycki duchowny, Patriarcha witał go słowami o przyjęciu „niczym dobry ojciec i dobry pasterz”, kładąc nacisk na miłosierdzie, a nie potępienie. Retoryka ta sięgała zenitu podczas wielkich rozłamów, takich jak powstanie Katolickiego Kościoła Powszechnego w 2010 roku za Patriarchy Celestyna I czy Kościoła Powszechnego Pollinu w 2023 za Piusa VIII. W oficjalnych odezwach i listach pasterskich, jak również zwykłych wypowiedziach na forum kardynałowie, biskupi Rotryjscy, a często sam Patriarcha, nawoływali wówczas „zbłąkane owce” i „pasterzy” nowych wspólnot do powrotu na łono jedynej owczarni, gwarantując otwartość i gotowość do dialogu. Obietnica, że Kościół przez swego zwierzchnika zawsze przyjmie powracających „jako dobry pasterz”, nie była pustym sloganem, lecz centralnym elementem rotryjskiej strategii jedności, bezpośrednio czerpiącym z ewangelicznego przykładu Chrystusa. W ten sposób starożytny symbol stał się w Rotrii fundamentalną zasadą działania i wiarygodnym znakiem jej tożsamości.

Bibliografia:

• Słownik Języka Polskiego PWN; https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3893315
  
• https://biblia.deon.pl/
  
• J. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska
  
• https://forum.rotria.net.pl/showthread.php?tid=2067
  
• https://forum.rotria.net.pl/showthread.p...6#pid15586