29.12.2015, 22:20:43
Temat: Norma prawna, przepis prawny, akt normatywny.
Autor: dr Ksawery van Berden, przewód habilitacyjny
Prawo jest rozumiane z reguły, jak już wiemy – jako zespół powiązanych wzajemnie wypowiedzi normatywnych, pochodzących od uprawnionych do tego podmiotów. Wypowiedzi normatywne polegają na formułowaniu pewnych wzorów zachowań (norm zasadniczych lub norm instrumentalnych). Owe wzory zachowań są przedstawiane przez podmiot wypowiadający normę jako zachowania nakazane, zakazane lub dozwolone w stosunku do określonych adresatów oraz w określonych okolicznościach.
W każdej wypowiedzi normatywnej można wyróżnić następujące elementy:
1) Określenie adresata, któremu wyznacza się obowiązek pewnego zachowania (w postaci nakazu lub zakazu) bądź dozwala się pewne zachowanie;
2) Określenie okoliczności, w których ma nastąpić realizacja obowiązku bądź w których może nastąpić realizacja dozwolenia;
3) Określenie wzoru zachowania (działania bądź zaniechania) w postaci nakazu, zakazu lub dozwolenia.
Wypowiedzi normatywne mogą mieć charakter generalny (jeśli są kierowane do pewnej klasy adresatów (np. obywateli Rotrii)) lub indywidualny (jeśli dotyczą pewnego konkretnego adresata oraz konkretnych okoliczności (np. decyzja o nadaniu obywatelstwa przez Patriarchę). Kolejną cechą wypowiedzi normatywnych jest ich abstrakcyjność (jeśli wyznaczają one powtarzalny wzór zachowania, na przykład w wypowiedzi „od dziś będziesz robił zakupy codziennie rano”) bądź konkretność (jeśli określają one pewne jednorazowe, niepowtarzalne zachowania, np. w wypowiedzi „Przeczytaj jeszcze tę książkę”).
Normy prawne zawierają wzory przyszłych, pożądanych zachowań określonych adresatów prawa, określonych nie imiennie, ale rodzajowo. Mają one zatem charakter generalno-abstrakcyjny oraz prospektywny (skierowany w przyszłość). Wzory zachowań, zawarte w normach prawnych, mogą mieć zatem wspomnianą przeze mnie postać obowiązku, uprawnienia lub kompetencji.
Ex definitione, normą prawną nazywamy wypowiedź zawierającą żądanie władzy publicznej, aby w określonej sytuacji adresat podjął wyznaczone w niej działanie. Jest to zatem norma postępowania, która została ustanowiona przez kompetentne organy władzy publicznej.
Kluczowym elementem w analizie norm prawnych jest ich budowa. W tym wymiarze wyróżniamy dwie koncepcje:
1) Trójelementową koncepcję normy prawnej, która zakłada budowę normy z trzech elementów, gdzie jeden wynika z drugiego. Koncepcję tę charakteryzują:
a) hipoteza, określająca warunki zastosowania normy prawnej oraz jej adresata (np. biskup sprawujący władzę nad powierzoną diecezją (…))
b) dyspozycja, określająca właściwy sposób zachowania się adresata w okolicznościach wskazanych w hipotezie (wspomniany wyżej nakaz, zakaz lub uprawnienie; np. (…) zobowiązany jest do troski o powierzony Kościół)
c) sankcja, określająca negatywne następstwa, jakie spotkają adresata, jeśli zachowa się w sposób niezgodny z nakazem lub zakazem wskazanym w dyspozycji (np. (…) pod groźbą odwołania z piastowanej godności).
W ten sposób rozłożyliśmy na czynniki przewidziane w koncepcji trójelementowej przykładową normę prawną o właściwym brzmieniu:
„Kan. XXX. Biskup sprawujący władzę nad powierzoną diecezję zobowiązany jest do troski o powierzony Kościół pod groźbą odwołania z piastowanej godności”.
2) Wyróżniamy także koncepcję norm sprzężonych, a więc dwuelementową koncepcję budowy normy prawnej, którą charakteryzują:
a) Norma sankcjonowana, składająca się jednocześnie z hipotezy i dyspozycji. Wyraża nakaz lub zakaz określonego zachowania. Sprzeczność z ową normą traktowana jest jako bezprawność, co z kolei staje się przyczyną odpowiedzialności karnej (np. „Biskup sprawujący władzę nad powierzoną diecezją zobowiązany jest do zachowania nienagannej postawy moralnej (…)”).
b) Norma sankcjonująca – składa się z hipotezy i dyspozycji. Hipoteza określa fakt naruszenia normy sankcjonowanej, a dyspozycja jest właściwą sankcją przedstawioną jako sposób postępowania. Ten typ normy charakterystyczny jest dla prawa karnego (np. „Biskup, który nieetycznie sprawuje swój urząd, zobowiązany jest do naprawienia wyrządzonej szkody moralnej pod rygorem odwołania z piastowanej godności”).
W przypadku koncepcji norm sprzężonych, norma sankcjonująca znajduje zastosowanie dopiero wówczas, kiedy nie zostanie zrealizowane założenie normy sankcjonowanej.
Ze względu na sposób wysłowienia, wyróżniamy następujące normy prawne:
1) Nakazujące – w dyspozycji normy sformułowany jest konkretny nakaz (np. „Prezbiter zobowiązany jest do posłuszeństwa wobec ordynariusza diecezji, do której został inkardynowany”).
2) Zakazujące – w dyspozycji normy sformułowany jest konkretny zakaz (np. „Prezbiterowi zabrania się działań, co do których nie uzyskał zgody swego ordynariusza”).
3) Uprawniające – w dyspozycji normy sformułowana jest możliwość wyboru sposobu postępowania (np. „Duchowny ma prawo stworzenia własnej tarczy herbowej lub czerpania ze zbiorów Instytutu Heraldycznego”).
Ze względu na zakres zastosowania, wyróżniamy:
1) Normy bezwzględnie obowiązujące – podmioty prawa nie mogą decydować, czy należy się zastosować do tych norm (np. obowiązki fiskalne w realnej RP).
2) Normy względnie obowiązujące – są stosowane tylko wówczas, gdy podmioty prawa nie przyjęły innych reguł niż wyrażone w konkretnej normie (np. w prawie gospodarczym).
Przez wzgląd na zakres obowiązywania, wyróżniamy:
1) Ius commune – a więc prawo obowiązujące na obszarze całego państwa;
2) Ius particulare – prawo obowiązujące jedynie na części terytorium państwowego.
W budowie normy prawnej, istotną rolę odgrywa sankcja, stąd właśnie wyróżniamy następujące rodzaje sankcji:
1) Karne – mają charakter represyjny i polegają na odebraniu lub ograniczeniu dostępu do dóbr uznawanych za cenne i pożądane, np. życia, majątku lub wolności (np. utrata majątku w skutek malwersacji finansowych).
2) Egzekucji – polegają na zmuszeniu adresata nieprzestrzegającego normy prawnej do zrealizowania takiego stanu rzeczy, który istniałby, gdyby dana norma była przestrzegana (np. nakaz zapłacenia odszkodowania za spowodowanie wypadku samochodowego przez zbyt szybką jazdę).
3) Nieważności – polegają na tym, że jeżeli czynność prawna została wadliwie dokonana, to nie wywołuje skutków prawnych (np. wstąpienie w związek małżeński przez mężczyznę posiadającego już żonę w innym kraju). Działania objęte sankcją nieważności uznaje się za nieważne.
Przepisem prawnym z kolei nazywamy jednostkę redakcyjną aktu prawnego wyraźnie wyodrębnioną w formie artykułu lub paragrafu (artykuł/paragraf, ustęp, punkt, litera, tiret). W rozumieniu gramatycznym, przepisem prawnym nazywamy zwykłe zdanie.
Aktem normatywnym, ex definitione nazywamy tekst zawierający sformułowane w języku prawnym i zapisane w postaci przepisów normy prawne. Normy te posiadają wspomniany przeze mnie wyżej charakter generalno-abstrakcyjny. Pojęcie aktu normatywnego niekiedy jest także stosowane jako określenie wszelkich tekstów traktujących o normach postępowania. Do tworzenia aktów normatywnych uprawnione są ściśle określone podmioty, w Państwie Kościelnym ujęte chociażby w Bulli Exsurge Domine. Owa ustawa zasadnicza określa także tryb i warunki tworzenia rzeczonych aktów, a także jakie formy one przyjmują (np. bulla, dekret, brewe itd.).
Autor: dr Ksawery van Berden, przewód habilitacyjny
Prawo jest rozumiane z reguły, jak już wiemy – jako zespół powiązanych wzajemnie wypowiedzi normatywnych, pochodzących od uprawnionych do tego podmiotów. Wypowiedzi normatywne polegają na formułowaniu pewnych wzorów zachowań (norm zasadniczych lub norm instrumentalnych). Owe wzory zachowań są przedstawiane przez podmiot wypowiadający normę jako zachowania nakazane, zakazane lub dozwolone w stosunku do określonych adresatów oraz w określonych okolicznościach.
W każdej wypowiedzi normatywnej można wyróżnić następujące elementy:
1) Określenie adresata, któremu wyznacza się obowiązek pewnego zachowania (w postaci nakazu lub zakazu) bądź dozwala się pewne zachowanie;
2) Określenie okoliczności, w których ma nastąpić realizacja obowiązku bądź w których może nastąpić realizacja dozwolenia;
3) Określenie wzoru zachowania (działania bądź zaniechania) w postaci nakazu, zakazu lub dozwolenia.
Wypowiedzi normatywne mogą mieć charakter generalny (jeśli są kierowane do pewnej klasy adresatów (np. obywateli Rotrii)) lub indywidualny (jeśli dotyczą pewnego konkretnego adresata oraz konkretnych okoliczności (np. decyzja o nadaniu obywatelstwa przez Patriarchę). Kolejną cechą wypowiedzi normatywnych jest ich abstrakcyjność (jeśli wyznaczają one powtarzalny wzór zachowania, na przykład w wypowiedzi „od dziś będziesz robił zakupy codziennie rano”) bądź konkretność (jeśli określają one pewne jednorazowe, niepowtarzalne zachowania, np. w wypowiedzi „Przeczytaj jeszcze tę książkę”).
Normy prawne zawierają wzory przyszłych, pożądanych zachowań określonych adresatów prawa, określonych nie imiennie, ale rodzajowo. Mają one zatem charakter generalno-abstrakcyjny oraz prospektywny (skierowany w przyszłość). Wzory zachowań, zawarte w normach prawnych, mogą mieć zatem wspomnianą przeze mnie postać obowiązku, uprawnienia lub kompetencji.
Ex definitione, normą prawną nazywamy wypowiedź zawierającą żądanie władzy publicznej, aby w określonej sytuacji adresat podjął wyznaczone w niej działanie. Jest to zatem norma postępowania, która została ustanowiona przez kompetentne organy władzy publicznej.
Kluczowym elementem w analizie norm prawnych jest ich budowa. W tym wymiarze wyróżniamy dwie koncepcje:
1) Trójelementową koncepcję normy prawnej, która zakłada budowę normy z trzech elementów, gdzie jeden wynika z drugiego. Koncepcję tę charakteryzują:
a) hipoteza, określająca warunki zastosowania normy prawnej oraz jej adresata (np. biskup sprawujący władzę nad powierzoną diecezją (…))
b) dyspozycja, określająca właściwy sposób zachowania się adresata w okolicznościach wskazanych w hipotezie (wspomniany wyżej nakaz, zakaz lub uprawnienie; np. (…) zobowiązany jest do troski o powierzony Kościół)
c) sankcja, określająca negatywne następstwa, jakie spotkają adresata, jeśli zachowa się w sposób niezgodny z nakazem lub zakazem wskazanym w dyspozycji (np. (…) pod groźbą odwołania z piastowanej godności).
W ten sposób rozłożyliśmy na czynniki przewidziane w koncepcji trójelementowej przykładową normę prawną o właściwym brzmieniu:
„Kan. XXX. Biskup sprawujący władzę nad powierzoną diecezję zobowiązany jest do troski o powierzony Kościół pod groźbą odwołania z piastowanej godności”.
2) Wyróżniamy także koncepcję norm sprzężonych, a więc dwuelementową koncepcję budowy normy prawnej, którą charakteryzują:
a) Norma sankcjonowana, składająca się jednocześnie z hipotezy i dyspozycji. Wyraża nakaz lub zakaz określonego zachowania. Sprzeczność z ową normą traktowana jest jako bezprawność, co z kolei staje się przyczyną odpowiedzialności karnej (np. „Biskup sprawujący władzę nad powierzoną diecezją zobowiązany jest do zachowania nienagannej postawy moralnej (…)”).
b) Norma sankcjonująca – składa się z hipotezy i dyspozycji. Hipoteza określa fakt naruszenia normy sankcjonowanej, a dyspozycja jest właściwą sankcją przedstawioną jako sposób postępowania. Ten typ normy charakterystyczny jest dla prawa karnego (np. „Biskup, który nieetycznie sprawuje swój urząd, zobowiązany jest do naprawienia wyrządzonej szkody moralnej pod rygorem odwołania z piastowanej godności”).
W przypadku koncepcji norm sprzężonych, norma sankcjonująca znajduje zastosowanie dopiero wówczas, kiedy nie zostanie zrealizowane założenie normy sankcjonowanej.
Ze względu na sposób wysłowienia, wyróżniamy następujące normy prawne:
1) Nakazujące – w dyspozycji normy sformułowany jest konkretny nakaz (np. „Prezbiter zobowiązany jest do posłuszeństwa wobec ordynariusza diecezji, do której został inkardynowany”).
2) Zakazujące – w dyspozycji normy sformułowany jest konkretny zakaz (np. „Prezbiterowi zabrania się działań, co do których nie uzyskał zgody swego ordynariusza”).
3) Uprawniające – w dyspozycji normy sformułowana jest możliwość wyboru sposobu postępowania (np. „Duchowny ma prawo stworzenia własnej tarczy herbowej lub czerpania ze zbiorów Instytutu Heraldycznego”).
Ze względu na zakres zastosowania, wyróżniamy:
1) Normy bezwzględnie obowiązujące – podmioty prawa nie mogą decydować, czy należy się zastosować do tych norm (np. obowiązki fiskalne w realnej RP).
2) Normy względnie obowiązujące – są stosowane tylko wówczas, gdy podmioty prawa nie przyjęły innych reguł niż wyrażone w konkretnej normie (np. w prawie gospodarczym).
Przez wzgląd na zakres obowiązywania, wyróżniamy:
1) Ius commune – a więc prawo obowiązujące na obszarze całego państwa;
2) Ius particulare – prawo obowiązujące jedynie na części terytorium państwowego.
W budowie normy prawnej, istotną rolę odgrywa sankcja, stąd właśnie wyróżniamy następujące rodzaje sankcji:
1) Karne – mają charakter represyjny i polegają na odebraniu lub ograniczeniu dostępu do dóbr uznawanych za cenne i pożądane, np. życia, majątku lub wolności (np. utrata majątku w skutek malwersacji finansowych).
2) Egzekucji – polegają na zmuszeniu adresata nieprzestrzegającego normy prawnej do zrealizowania takiego stanu rzeczy, który istniałby, gdyby dana norma była przestrzegana (np. nakaz zapłacenia odszkodowania za spowodowanie wypadku samochodowego przez zbyt szybką jazdę).
3) Nieważności – polegają na tym, że jeżeli czynność prawna została wadliwie dokonana, to nie wywołuje skutków prawnych (np. wstąpienie w związek małżeński przez mężczyznę posiadającego już żonę w innym kraju). Działania objęte sankcją nieważności uznaje się za nieważne.
Przepisem prawnym z kolei nazywamy jednostkę redakcyjną aktu prawnego wyraźnie wyodrębnioną w formie artykułu lub paragrafu (artykuł/paragraf, ustęp, punkt, litera, tiret). W rozumieniu gramatycznym, przepisem prawnym nazywamy zwykłe zdanie.
Aktem normatywnym, ex definitione nazywamy tekst zawierający sformułowane w języku prawnym i zapisane w postaci przepisów normy prawne. Normy te posiadają wspomniany przeze mnie wyżej charakter generalno-abstrakcyjny. Pojęcie aktu normatywnego niekiedy jest także stosowane jako określenie wszelkich tekstów traktujących o normach postępowania. Do tworzenia aktów normatywnych uprawnione są ściśle określone podmioty, w Państwie Kościelnym ujęte chociażby w Bulli Exsurge Domine. Owa ustawa zasadnicza określa także tryb i warunki tworzenia rzeczonych aktów, a także jakie formy one przyjmują (np. bulla, dekret, brewe itd.).
/-/ prof. dr hab. net. Ksawery kardynał van Berden
Świętego Kościoła Rotryjskiego Kardynał Senior
Świętego Kościoła Rotryjskiego Kardynał Senior
