[PM-I] Cześć Boża: Historia i miejsca

[Carlo Lorenzo de Medici y Zep]

Autor: Carlo Lorenzo de Medici y Zep
Promotor: prof. Ksawery van Berden

Cześć Boża: Historia i miejsca

Co to jest Liturgika?

Liturgika jest nauką o liturgii, czyli o służbie Bożej (leiton ergon - służba ludu dla Boga). Celem liturgii jest objaśnieniew sposób systematyczny obrzędów związanych ze służbą Bożą Kościoła Katolickiego, ich treści i form. Liturgika omawia:
1. Obrzędy Mszy św.
2. Obrzędy świąt Roku Kościelnego.
3. Obrzędy Sakramentów i sakramentaliów.
Liturgika jest nauką tak starą, jak obrzędy Kościoła Katolickiego. Wielki rozwój liturgiki, trwający do naszych czasów, rozpoczął się w XI wieku. Ważność liturgiki podkreślają przepisy prawne Kościoła i wypowiedzi urzędu nauczycielskiego w Kościele, stawiające ją w rzędzie takich nauk teologicznych, jak Pismo św., Historia Kościoła i Prawo Kanoniczne.

Cześć Boża w historii ludzkości

Ślady niedoskonałego (pogańskiego) oddawania czci Bogu znajdujemy w najgłębszych i najstarszych pokładach kultury człowieka rozumnego w postaci posągów, bóstw, miejsc świętych, przedmiotów kultu, ksiąg świętych, modlitw, pieśni, napisów, obrazów rytualnych, pomników i nagrobków cmentarnych (Egipt, Asyria, Babilonia, Grecja, Rzym).  Świadczy to o tym, że człowiek rozumny już od najdawniejszych czasów, widzi w przyrodzie ślady Boga-Stwórcy, podobnie jak dziś żyjące szczepy pierwotne, choć nie znał religii objawionej, odczuwa potrzebę ukorzenia się przed Bogiem i zapewnienia sobie Jego opieki i pomocy przez oddawanie Mu czci. Z braku znajomości religii objawionej, dającej nam właściwe pojęcie o Bogu i z powodu słabości rozumu ludzkiego, te pierwotne formy oddawania czci Bogu były niedoskonałe (cześć oddawana wielu bogom), wyrażały jednak tęsknotę człowieka za Bogiem i jego świadomość zależności od Boga.

Doskonalszy sposób oddawania czci Bogu posiadali Żydzi. Przejęli oni zwyczaje obrzędowe od starych ludów wschodnich, ale je udoskonalili, gdyż jako naród wybrany otrzymali pod tym względem wskazówki od Boga za pośrednictwem swych mężów Bożych, Patriarchów. Żydzi oddawali cześć Bogu przez odmawianie modlitw i składanie ofiar, ściśle określonych przez Księgi Święte. Dla całego narodu żydowskiego miejscem świętym był najpierw namiot święty z Arką Przymierza, a potem świątynia w Jerozolimie. Miejscami zebrań i modlitw były także domy prywatne i bóżnice w Ziemi św. i w rozproszeniu (na emigracji w innych krajach). Żydzi składali dwojakiego rodzaju ofiary:krwawe - ze zwierząt domowych (kozłów, cieląt, wołów i gołębi etc.) i bezkrwawe - z płodów ziemi (miodu, mleka, oliwy, chleba etc.) Krwawe ofiary ze zwierząt zastępowały samoofiarowanie się człowieka. Jako grzeszne stworzenie winien człowiek ofiarować Bogu dla przebłagania Jego sprawiedliwości swoje życie. Ponieważ Bóg nie chce ofiary z ludzi, człowiek ofiaruje Mu w zamian za siebie zwierzęta służące mu do pracy i pożywienia. Składając Bogu ofiary (paląc je w całości lub w części) dawali wyraz swojemu przekonaniu, że Bóg jest Panem życia człowieka i wszelkich stworzeń. Krwawe ofiary żydowskie były wyobrażeniem Ofiary, którą miał złożyć w sposób krwawy przepowiadany przez proroków Mesjasz. Bezkrwawe ofiary żydowskie (zwłaszcza z chleba i wina) wyobrażały zaś i zapowiadały, że Mesjasz swą Ofiarę złoży nie tylko w sposób krwawy, ale także w sposób bezkrwawy, pod postaciami chleba i wina we Mszy św. Dawid w wiedzeniu proroczym powiedział o przyszłym Mesjaszu: "Ty jesteś Kapłanem na wieki, według obrządku Melchizedeka" - Psalm 109 (Melchizedek, król Szalemu za czasów Abrahama, złożył Bogu ofiarę z chleba i wina). Poza ofiarami Żydzi oddawali cześć Bogu przez odmawianie modlitw, na które schodzili się w świątyni, domach prywatnych i bóżnicach. Wspólne zebrania żydowskie obejmowały śpiewanie pieśni, odmawianie modlitw, czytanie Pisma św. i słuchanie wyjaśnień uczonego w Piśmie św.

Najdoskonalszy sposób oddawania czci Bogu podał nam Pan Jezus przez swój przykład i swą naukę. W ciągu swego życia na ziemi Pan Jezus nauczał, że:
1. Modlitwa jest bardzo potrzebna.
2. Trzeba się zawsze modlić.
3. Modlić się z ufnością i pokorą.
4. Modlić się w skupieniu ducha.
5. Modlić się w pierw o dobra duchowe, a potem o dobra materialne.
6. Modlić się według podanego wzoru: "Ojcze Nasz".
Przykład gorliwego oddawania czci Bogu dał nam Pan Jezus w ciągu swego życia na ziemi, przebywając często namodlitwach w ustroniu, biorąc udział w nabożeństwach żydowskich i pielgrzymując do Jerozolimy.

Najwznioślejszy przykład oddawania czci Bogu dał nam Pan Jezus, gdy wypełniając wolę Ojca, złożył Bogu - dlazbawienia człowieka od grzechu pierworodnego - krwawą ofiarę swego Ciała i Krwi na Krzyżu. Krwawa Ofiara Pana Jezusa na krzyżu, jako Ofiara Syna Bożego, jest tak doskonała, że nie można z nią porównać żadnej innej, choćby większej ofiary ludzkiej, dlatego też Bóg nie chce, by odtąd były składane jakiekolwiek inne ofiary, jak to czynili Żydzi i inne narody pogańskie. Bogu wystarczy ta jedna krwawa Ofiara, którą Pan Jezus złożył Mu na krzyżu. Ofiara Syna Bogu jest tak miła, że odtąd chce ją mieć stale przed oczyma i tylko z powodu tej Ofiary gotów jest udzielać ludziom swych łask. Pan Jezus, który pragnie naszego uświęcenia i zbawienia, wiedział o tym: dlatego w przeddzień swej męki w Wielki Czwartek ustanowił w sposób nieustannego powtarzania swej Ofiary Krzyżowej, ofiary Ciała i Krwi pod postaciami chleba i wina, czyli ustanowił bezkrwawą Ofiarę Nowego Zakonu - Mszę św. i polecił ją odprawiać biskupom i kapłanom dla dobra wszystkich ludzi. Ofiara Mszy św. ustanowiona w Wielki Czwartek na Ostatniej Wieczerzy jest tą samą ofiarą, co Ofiara Chrystusa na krzyżu (krwawa i bezkrwawa Ofiara Chrystusowa). Łaski, które nam Pan Jezus wysłużył swą Ofiarą na krzyżu powtarzaną obecnie we Mszy św. - otrzymujemy w Sakramentach św., ustanowionych po to, by nam dawały łaskę, oraz przez modlitwy, sakramentalia i dobre uczynki.

Cześć Boża w czasach po śmierci Chrystusa

Początkowo pierwsi chrześcijanie zbierali się na ucztę eucharystyczną (Mszę św.) i na modlitwy wdomach prywatnych, uczęszczając równocześnie, jeśli byli Żydami, do świątyni żydowskiej. Z czasem gdy bogatsi chrześcijanie zaczęli oddawać gminie chrześcijańskiej swe domy, powstawały pierwsze kaplice i kościołychrześcijańskie. W czasie prześladowań zbierali się chrześcijanie w katakumbach, tj. w podziemiach cmentarnych. Po ustaniu prześladowań, a gdzie nie było prześladowań już wcześniej, zaczęto budować osobne kościoły, wzorując się na budowlach publicznych, na tzw. bazylikach (basilikos -królewski). Świątynie te nazywano, jak ich wzory, bazylikami lub po prostu kościołami (ecclesia - zebranie).  Bazylika miała następujące części:
1. Prezbiterium zakończone absydą (absis - sklepienie), tj. półkolistym sklepieniem, w którym znajdował się ołtarz, tron biskupi i szafy na parametry kościelne.
2. Nawę główną i nawy boczne (navis - okręt), oddzielone od siebie kolumnami. W nawie głównej w pobliżu prezbiterium znajdował się chór dla śpiewaków i dwie ambony.
3. Przedsionek (atrium - sala) z sadzawką lub fontanną dla umywania rąk przy wejściu do kościoła.
Prezbiterium było przeznaczone dla duchowieństwa. Nawa główna w czasie Mszy św. była wolna, jedynie na czas kazania wchodzili do niej pokutnicy i katechumeni, stojący w czasie Mszy św. w przedsionku. Prawą nawę zajmowali mężczyźni, lewą zaś kobiety.
Późniejsze wieki budowały świątynie, nieraz bardzo okazałe, według swych umiejętności i upodobań. Stąd mamy różne style budowy kościołów:
1. Bazylikowy. (IV - VI wiek).
2. Bizantyjski. (VI - X wiek).
3. Romański. (X - XIII wiek).
4. Gotycki. (XII - XV wiek).
5. Renesansowy (XV - XVI wiek).
6. Barokowy. (XVII - XVIII wiek).
7. Rokokowy. (XVIII wiek).
8. Klasycystyczny. (XVIII wiek).
9. Historyczny (odwołujący się do dawniejszych epok). (XIX wiek).
10. Współczesny. (XX wiek).

Współczesne kościoły

Dzisiejsze kościoły, choć zbudowane w różnych stylach, tradycyjnych i nowoczesnych, w głównych swych częściach są podobne do kościołów wczesnochrześcijańskich. Składają się one z następujących części:
1. Prezbiterium, oddzielone od nawy głównej balustradą, przeznaczone dla duchowieństwa (prezbiter - kapłan).
2. Nawa, przestrzeń od przedsionka do balustrady, przeznaczona dla wiernych (oprócz nawy głównej, w większych kościołach znajdują się nawy boczne).
3. Przedsionek (kruchta).
A także:
1. Chór, umieszczany zwykle nad przedsionkiem.
2. Wieża (jedna lub dwie) obok przedsionka.
3. Zakrystia przy prezbiterium, służąca do przechowywania szat, naczyń i sprzętów liturgicznych, oraz kapłanom i ministrantom do przygotowywania się do Mszy św.

Na wewnętrzne wyposażenie kościoła składają się sprzęty i urządzenia służące do odprawiania Mszy św., udzielania Sakramentów św. i do zwrócenia myśli człowieka do Boga w czasie modlitw i nabożeństw. W prezbiterium znajduje się wielki ołtarz, krzesło dla kapłana celebrującego Mszę św., stalle (ławki) dla duchowieństwa i ministrantów - w kościołach katedralnych tron dla biskupa - oraz wieczna lampka (zwisająca ze sklepienia, zawieszona na ścianie lub stojąca na ołtarzu). W nawie głównej (lub bocznej) znajduje się chrzcielnica, czyli naczynie z wodą do Chrztu św., poświęconą w Wielką Sobotę lub w sobotę przed Zielonymi Świątkami, przy którym udziela się Chrztu św.; w pierwszych wiekach udzielano Chrztu św. w osobnych kaplicach-baptysteriach poza kościołem i wewnątrz kościoła. W nawie głównej stoi również ambona (kazalnica). Do ławek przymocowane są chorągwie bractw kościelnych. W nawach bocznych pod ścianami lub filarami umieszczone są ołtarze boczne i konfesjonały oraz feretrony, czyli przenoście obrazy święte, noszone przez wiernych w procesjach. Na chórze znajdują się organy, których gra uświetnia nabożeństwo i podtrzymuje śpiew wiernych (wprowadzone do kościoła w VII wieku). Dzwony na wieży są używane w kościele od VI wieku do zwoływania wiernych na nabożeństwa, do dzwonienia w czasie uroczystych nabożeństw, pogrzebów i procesji, a od XIII wieku do dzwonienia po trzykroć w ciągu dnia na "Anioł Pański". Do oświetlenia wnętrza kościoła służy światło świec i lamp elektrycznych. Na ścianach oraz w oknach (witraże) umieszcza się obrazy Pana Jezusa, Najśw. Maryi Panny i świętych Pańskich, stacje Drogi Krzyżowej oraz różne symbole chrześcijańskie. Najważniejszymi symbolami chrześcijańskimi są:
1. Oko w trójkącie (Trójca św. i opieka Boża nad światem).
2. Ryba (Chrystus i chrześcijanin).
3. Kosz z chlebem i pelikan (Najśw. Sakrament).
4. Baranek z chorągiewką (Chrystus Zmartwychwstały).
5. Niewiasta w koronie z dwunastu gwiazd (Najśw. Maryja Panna).
6. Niewiasta z rozłożonymi rękami tzw. oranta (Kościół św.).
7. Jeleń pijący ze źródła (Chrzest św.).
8. Kielich (wiara).
9. Kotwica i krzyż (wiara).
10. Serce (miłość).
11. Głowa człowieka, lew, wół i orzeł (Ewangeliści).
12. Litery Greckie IHS (Jezus).
Kościół ma być godnym mieszkaniem Pana Boga. Toteż zanim zostanie oddany w służbę Bożą, kościół jestkonsekrowany przez biskupa. Konsekrację kościoła stanowią trzy czynności biskupa: konsekracja murów kościelnych, konsekracja ołtarza i przeniesienie relikwii. Konsekracja murów odbywa się wśród odmawianych egzorcyzmów, pokropień, wykonywania znaków krzyża św. i kończy się uroczystym wejściem biskupa do kościoła, gdzie na dwóch wysypanych popiołem wstęgach kreśli laską pasterską litery łacińskiego i greckiego alfabetu, dla zaznaczenia, że Kościół jest powszechny. Konsekracji ołtarza dokonuje biskup przez odmówienie modlitw, znaki krzyża św. i pokropienie wodą święconą zmieszaną z solą, winem i popiołem (tzw. woda gregoriańska). Ostatnim aktem poświęcenia kościoła jest przeniesienie relikwii (na pamiątkę, że w pierwszych wiekach odprawiano Mszę św. na grobach męczenników w katakumbach) i umieszczenie ich w ołtarzu, po którym biskup namaszcza pięć wyżłobionych krzyżów w mensie ołtarzowej, okadza ołtarz, namaszcza dwanaście krzyżów (oznaczających dwunastu apostołów) na ścianach kościoła i filarach, gdzie umieszcza się następnie świece w kandelabrach (zacheuszki). Na zakończenie konsekracji kościoła biskup odprawia Mszę św. Dzień konsekracji kościoła obchodzi się co roku w uroczystość poświęcenia kościoła (dla kościołów parafialnych w październiku).

Rozróżniamy kościoły katedralne (biskupie), kolegiackie (obsługiwane przez kolegium kapłanów), parafialne (dla duszpasterstwa parafialnego), filialne (zależne od kościoła parafialnego), kaplice publiczne (dla ogółu wiernych), kaplice półpubliczne (dla określonej społeczności np. szpitala) i kaplice prywatne (dla osób prywatnych).