[HAB] Władza sądownicza w Rzeczypospolitej Polskiej

[Ksawery van Berden]

Temat: Władza sądownicza w Rzeczypospolitej Polskiej
Autor: dr Ksawery van Berden, przewód habilitacyjny

I.  Zasady funkcjonowania sądów i trybunałów
Do organów władzy sądowniczej w Rzeczypospolitej Polskiej zalicza się: Sąd Najwyższy, sądy powszechne i sądy szczególne (administracyjne i wojskowe). Funkcjonują także organy konstytucyjne: Trybunał Konstytucyjny oraz Trybunał Stanu.

Do najważniejszych zasad funkcjonowania władzy sądowniczej zaliczamy:

1) Zasada niezawisłości, która polega na tym, że sędziowie podlegają Konstytucji i ustawom, z wyjątkiem sędziów Trybunału Konstytucyjnego podległych jedynie Konstytucji RP. Przy wydawaniu wyroków sędziowie kierują się przepisami prawa i własnym sumieniem. Poza tym są wolni od nacisków ze strony władz administracyjnych. Gwarancją niezawisłości sędziowskiej jest powoływanie sędziów na stałe, a więc do momentu uzyskania wieku emerytalnego, praktycznie bez możliwości odwołania oraz immunitet, czyli zakaz zatrzymania lub aresztowania bez zgody prezesa właściwego sądu. Możliwość złożenia sędziego z godności następuje jedynie na podstawie wyroku właściwego sądu dyscyplinarnego i tylko w przypadkach określonych w ustawie.
2) Zasada jednolitości, oznaczająca wykonywanie przez wszystkie sądy tego samego rodzaju zadań, to znaczy orzekania w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, na podstawie tego samego prawa.
3) Zasada kolegialności, polegająca na orzekaniu przez sądy w zespołach, złożonych z nieparzystej liczby członków składu orzekającego.
4) Zasada jawności postępowania, oznaczająca, że sprawy sądowe są otwarte dla publiczności. Wyjątkiem są wskazania ujęte art. 360 KPK:

Art. 360 § 1. Sąd wyłącza jawność rozprawy w całości albo w części, jeżeli jawność mogłaby:
1) wywołać zakłócenie spokoju publicznego,
2) obrażać dobre obyczaje,
3) ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy,
4) naruszyć ważny interes prywatny.
§ 2. Sąd wyłącza jawność całości lub części rozprawy także na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie.
§ 3. Sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat.

5) Zasada instancyjności, głosząca, że w Polsce sądownictwo ma charakter dwuinstancyjny. Oznacza to, że istnieje możliwość odwołania się (apelacji) od wyroku sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji. Zasadę instancyjności charakteryzuje poniższy schemat:

Zgodnie z jego przekazem, wyczytujemy następujące wnioski:


SĄDOWNICTWO POWSZECHNE:
1. Dla właściwości sądu rejonowego, organem odwoławczym (II instancją) jest sąd okręgowy.
2. Dla właściwości sądu okręgowego, organem odwoławczym (II instancją) jest sąd apelacyjny.
3. Od orzeczeń wydanych w drugiej instancji, w szczególnych przypadkach, istnieje możliwość wniesienia skargi kasacyjnej lub kasacji do Sądu Najwyższego.

SĄDOWNICTWO WOJSKOWE:
1. Dla właściwości wojskowego sądu garnizonowego, organem odwoławczym (II instancją) jest wojskowy sąd okręgowy.
2. Dla właściwości wojskowego sądu okręgowego, organem odwoławczym (II instancją) jest Sąd Najwyższy – Izba Wojskowa.

SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE:
Dla właściwości wojewódzkiego sądu administracyjnego, organem odwoławczym (II instancją) jest Naczelny Sąd Administracyjny.

TRYBUNAŁY:
Orzeczenia wydane zarówno przez Trybunał Konstytucyjny jak i Trybunał Stanu nie podlegają trybowi odwoławczemu, co oznacza, że wydane przez te organy wyroki są ostateczne i prawomocne z chwilą ogłoszenia.


II. Sąd Najwyższy

Sąd Najwyższy to organ sądowy sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych. Składa się z Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, prezesów oraz sędziów. Pierwszego Prezesa mianuje Prezydent RP na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Pozostałych sędziów również powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.
Sąd Najwyższy, przez wzgląd na specyfikację zakresu orzecznictwa, dzieli się na cztery izby:

1) Izbę Cywilną SN,
2) Izbę Karną SN,
3) Izbę Wojskową SN,
4) Izbę Prazy i Ubezpieczeń Społecznych SN.

Do najważniejszych funkcji Sądu Najwyższego zaliczamy:

1) Rozpoznawanie kasacji (post. karne) i skarg kasacyjnych (post. cywilne), czyli odwołań od wyroków sądów drugiej instancji z powodu podejrzenia złamania prawa lub powstania istotnych niejasności w trakcie postępowania.
2) Interpretowanie przepisów prawa,
3) Stwierdzanie ważności wyborów prezydenckich, do parlamentu oraz ważności referendum konstytucyjnego i ogólnokrajowego.

III. Sądy powszechne
Sądy powszechne rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego, prawa pracy oraz ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla właściwości innych sądów. Pracami sądów kierują prezesi. Sędziów sądów powszechnych powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

Sądy powszechne, z uwzględnieniem zasady instancyjności, dzielimy na:

1) Sądy rejonowe (I instancja (najniższa)),
2) Sądy okręgowe (II instancja dla SR),
3) Sądy apelacyjne (II instancja dla SO).

Sąd rejonowy  [1]-  w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości jeden z sądów powszechnych powołanych do rozpoznawania wszystkich spraw należących do sądów powszechnych, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla sądów wyższych instancji. Sądy rejonowe tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa w drodze rozporządzenia. Obszar właściwości sądu rejonowego obejmuje obszar jednej lub więcej gmin. W uzasadnionych wypadkach w jednej gminie można utworzyć kilka sądów. Poza siedzibą sądów rejonowych Minister może tworzyć wydziały zamiejscowe.

Sąd rejonowy dzieli się na wydziały (w zależności od potrzeb):
a) cywilny,
b) karny,
c) rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny),
d) pracy (pracy i ubezpieczeń społecznych w sądach rejonowych mieszczących się w miastach będących siedzibami sądów okręgowych, w których utworzono wydziały ubezpieczeń społecznych),
e) ksiąg wieczystych,
f) gospodarczy (w sądach rejonowych mieszczących się w miastach będących siedzibami sądów okręgowych).

Sąd okręgowy [2]-  w Polsce sąd powszechny orzekający zarówno w pierwszej jak i drugiej instancji.
W polskim wymiarze sprawiedliwości jest zasadą, że w pierwszej instancji orzeka sąd rejonowy. W sprawach karnych, sąd okręgowy orzeka jako sąd pierwszej instancji tylko w sprawach o zbrodnie i niektóre występki. Ponadto na wniosek sądu rejonowego sąd apelacyjny może przekazać sądowi okręgowemu do rozpoznania w I instancji sprawę o każde przestępstwo ze względu na szczególną wagę lub zawiłość tej sprawy. Sąd okręgowy uprawniony jest także do wydania listu żelaznego i Europejskiego Nakazu Aresztowania. Instancją odwoławczą od orzeczeń tego sądu jest sąd apelacyjny - tylko wtedy gdy sąd okręgowy był sądem I instancji w danej sprawie.

W drugiej instancji sąd okręgowy rozpoznaje apelacje i zażalenia od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sąd rejonowy.

Sądy okręgowe, podobnie jak sądy rejonowe,  tworzy i znosi minister sprawiedliwości po uzyskaniu opinii Krajowej Rady Sądownictwa w drodze rozporządzenia. Obszar właściwości sądu okręgowego winien obejmować obszary właściwości przynajmniej dwóch sądów rejonowych. Mogą również być powoływane ośrodki zamiejscowe i wydziały zamiejscowe sądów okręgowych.

Sąd okręgowy dzieli się na wydziały:

a) cywilny (oddzielnie wydział cywilny oraz cywilny odwoławczy),
b) karny (oddzielnie wydział karny oraz karny odwoławczy),
c) penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń sądowych,
d) pracy,
e) ubezpieczeń społecznych (jeśli liczba spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, rozpatrywanych przez sąd okręgowy jest niewielka to zamiast tego wydziału i odrębnego wydziału pracy, tworzy się wspólny wydział pracy i ubezpieczeń społecznych),
f) gospodarczy.


Sąd apelacyjny [3] - organ wymiaru sprawiedliwości powołany do rozstrzygania w II instancji spraw z zakresu:
a) prawa cywilnego, gospodarczego oraz rodzinnego i opiekuńczego,
b) prawa karnego,
c) prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
z obszaru działania co najmniej dwóch podległych mu sądów okręgowych (obszar apelacji).

Sądy apelacyjne rozpoznają także kwestie szczególne przekazane im bezpośrednio przez ustawę. Są również sądami dyscyplinarnymi I instancji dla sędziów sądów powszechnych. Sądy Apelacyjne utworzone zostały w 1990 r. wraz z przywróceniem przedwojennej, trójstopniowej organizacji sądownictwa.

Tak jak wszystkie inne sądy powszechne powołuje je i znosi Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa.

Inf. pkt. [1-3] uzyskano przy pomocy encyklopedii internetowej "Wikipedia"


IV. Sądy administracyjne
Do kompetencji sądów administracyjnych należy:

1) Kontrola działania organów administracji publicznej,
2) Rozstrzyganie sporów między jednostkami samorządu terytorialnego oraz samorządem terytorialnym a jednostkami administracji państwowej,
3) Rozstrzyganie sporów między obywatelami a jednostkami administracji,
4) Orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego.

Wojewódzkie sądy administracyjne to sądy pierwszej instancji, które rozpatrują wszystkie sprawy należące do kompetencji sądownictwa administracyjnego.

Naczelny Sąd Administracyjny natomiast jest sądem drugiej instancji dla spraw rozpatrywanych przez sądy wojewódzkie, nad którymi sprawuje nadzór.
Na czele NSA stoi prezes, powoływany przez Prezydenta RP na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego.


V. Sądy wojskowe
Sądy wojskowe rozpatrują przestępstwa popełniane przez żołnierzy służby czynnej.

Sądy garnizonowe są sądami pierwszej instancji, orzekającymi w oparciu o wydzielone dla spraw wojskowych działy kodeksu karnego.

Sądy okręgu wojskowego to sądy drugiej instancji dla spraw rozpatrywanych przez sądy garnizonowe oraz pierwszej instancji dla spraw żołnierzy posiadających najwyższe stopnie wojskowe.


VI. Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny nie jest organem wymiaru sprawiedliwości. Stanowi władzę odrębną i niezależną od innych władz. Jest to samodzielny organ konstytucyjny wydający wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Orzeczenia Trybunału są ostateczne.

Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, wybieranych przez Sejm na dziewięcioletnią kadencję. Kadencja liczona jest indywidualnie dla każdego sędziego, co pozwala uniknąć sytuacji, gdy jednocześnie powołuje się znaczną liczbę sędziów. Ponowny wybór do składu Trybunału jest niedopuszczalny. Sędzia po zakończeniu kadencji przechodzi w stan spoczynku, chyba że powraca na poprzednio zajmowane stanowisko lub równorzędne. Prezesa i wiceprezesów TK powołuje Prezydent RP spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów.

Do funkcji Trybunału Konstytucyjnego zaliczamy orzecznictwo w sprawach:
1) Zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją RP,
2) Zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3) Zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją RP, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) Zgodności z Konstytucją RP celów lub działalności partii politycznych,
5) Skargi konstytucyjnej.

Na wniosek Prezydenta RP, Trybunał Konstytucyjny stwierdza także zgodność z Konstytucją RP ustawy przed jej podpisaniem, a także umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją.

Trybunał Konstytucyjny na wniosek Marszałka Sejmu rozstrzyga w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP, gdy nie jest on w stanie zawiadomić Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu. W razie uznania przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta RP Trybunał powierza Marszałkowi Sejmu tymczasowe wykonywanie obowiązków Prezydenta RP.

Z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach, o których mowa w pkt. 1-5 niniejszego działu, wystąpić mogą:

1. Prezydent RP,
2. Marszałkowie Sejmu i Senatu,
3. Prezes Rady Ministrów,
4. 50 posłów,
5. 30 senatorów,
6. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,
7. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego,
8. Prokurator Generalny RP,
9. Prezes Najwyższej Izby Kontroli,
10. Rzecznik Praw Obywatelskich,
11. Krajowa Rada Sądownictwa,
12. Organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego,
13. Ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych,
14. Kościoły i inne związki wyznaniowe,
15. Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone (skarga konstytucyjna, art. 79 Konstytucji RP).

Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Orzeczenie TK wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego, które jest przedmiotem rozstrzygnięcia.


VII. Trybunał Stanu
Trybunał Stanu jest konstytucyjnym organem państwa orzekającym o odpowiedzialności za naruszenie Konstytucji RP lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania. W skład Trybunału Stanu wchodzą przewodniczący (I Prezes SN), dwóch wiceprzewodniczących oraz 16 członków powoływanych przez Sejm na pierwszym posiedzeniu, spoza grona posłów i senatorów na czas swojej kadencji.

Odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu za naruszenie Konstytucji RP lub ustawy ponoszą w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania:

1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej,
2) Prezes Rady Ministrów,
3) Członkowie Rady Ministrów,
4) Prezes Narodowego Banku Polskiego,
5) Prezes Najwyższej Izby Kontroli,
6) Członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
7) Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych,
8) posłowie i senatorowie, ale tylko za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej połączonej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego oraz zakazu nabywania tego majątku.
Prawo postawienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu przysługuje wyłącznie Zgromadzeniu Narodowemu, które dokonuje tego na mocy uchwały Zgromadzenia Narodowego, podjętej większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby jego członków.

Prawo do pociągnięcia innych osób do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu przysługuje wyłącznie Sejmowi. Wstępny wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności może być złożony do Marszałka Sejmu przez Prezydenta RP lub grupę co najmniej 115 posłów.

Za naruszenie Konstytucji RP lub ustawy, albo za przestępstwo popełnione w związki z zajmowanym stanowiskiem (w przypadku Prezydenta RP za przestępstwo), Trybunał Stanu wymierza łącznie lub osobno:
1. Utratę czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach Prezydenta RP, do Sejmu i Senatu, do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach organów samorządu terytorialnego.
2. Zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych w organach państwowych i organizacjach społecznych.
3. Zakaz pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych.
4. W odniesieniu do Prezydenta RP – o złożeniu go z urzędu.
5. W odniesieniu do innych osób – utratę zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność konstytucyjna.


Wykład przygotowano przy pomocy Encyklopedii Naukowej PWN a także zbiorów pomocy naukowych wydawnictwa C.H. Beck.